Türkçe, Türk Edebiyatı, Dil ve Anlatım Bilgileri

22 Mart 2014 Cumartesi

YAPILARINA GÖRE FİİLLER (EYLEMLER)

YAPILARINA GÖRE FİİLLER (EYLEMLER)

Fiiller, yapılarına göre üç grupta incelenir:

1) Basit Fiiller: Yapım eki almamış ve başka bir sözcükle
birleşmemiş fiillerdir. Bir fiil ne kadar çekim eki
alırsa alsın, yapım eki almamışsa basit fiildir.

Sana bu soruyu dün mü sormuştu?

Telefon numaranı nereye yazmıştım?

Onu bugünlerde çok görüyorlarmış.

2) Türemiş Fiiller: Fiil kök ve gövdelerine getirilen fiil
türetme ekleriyle yapılmış sözcüklere türemiş fiiller
denir.

İsimden türemiş fiiller:

Herkes bu ortak görüşte birleşti.

Sıcak hava beni öyle susattı ki!

Onu hepimiz benimsedik.

Fiilden türemiş fiiller:

Bu olaya bütün gün söylendi.

Onun bu sözleri üzerine gülüştük.

Ders notlarını bize yazdırdı.

3) Birleşik Fiiller

Birden çok sözcüğün anlam ve yapı yönünden kaynaşmasıyla
oluşan fiillere birleşik fiil denir.

Birleşik fiiller üç grupta toplanır:

1) Özel (Kurallı) Birleşik Fiiller

Bir zarf fiil ve ona eklenen bir fiilden oluşan fiillere kurallı
birleşik fiil denir. Kurallı birleşik fiiller, bitişik yazılır.

Anlam özelliklerine göre dört grupta incelenir:

a) Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: Eylemlere “-e bil-"
eklenerek oluşturulan fiillerdir. Bu fiiller değişik anlamlar
taşıyabilir:

Bütün problemleri yapabildim. (yeterlik anlamı)

Yarın size gelebiliriz. (olasılık anlamı)

Yazıyı hazırladıktan sonra gidebilirsin. (izin anlamı)

Bütün söylediklerinden sonra senin yüzüne nasıl
bakabilmiş? (kınama anlamı)

Yeterlik fiilinin olumsuzunda bil- fiili kullanılmaz,
olumsuzluk eki kullanılır.

yapabilir → yapamaz
gidebilirim → gidemem
söyleyebilirsin → söyleyemezsin

Yeterlik fiilinin olumsuzunda bil- fiili kullanılırsa
eyleme “isteğe bağlılık, ya da “elde olmayan
nedenlere bağlılık” anlamı katılmış
olur.

ödeyebilir → ödemeyebilir, (isteğe göre,
ödememe olasılığı vardır.) ödeyemeyebilir
(elinde olmayan nedenlerle eylemi gerçekleştirememe
olasılığı vardır.)
kazanabilir → kazanmayabilir, kazanamayabilir

b) Tezlik Fiili: Eyleme “-iver-” eklenmesiyle oluşan
eylemlerdir; "tezlik, çabucak yapılma, rica" gibi anlamlar
katar.

Kısa sürede yemeği yapıp sofrayı hazırlayıverdim.
(tezlik anlamı)

Sakin sakin konuşurken ağlayıverdi.
(beklenmezlik anlamı)

c) Sürerlik (Süreklilik) Fiili: Eylemlere “-e kal-, -e
gel-, -e git-, -e dur- eklenerek oluşturulan eylemlerdir.
Sürerlik fiilinde eylemin sürekli olduğu, bir süre devam
ettiği anlamı vardır. "-ıp, -ip, -up, -üp" ekiyle türetilmiş
zarf fiillerle de sürerlik fiili yapılabilir.

Bu haksızlıklar sürüp gitti.
Böyle batıl inanışlar süregeldi.
Manzaraya bakakaldık.
Sen gidedur, ben yetişirim.

Süreklilik fiilinin olumsuzu fazla kullanılmaz. 

uyuyakalmış → uyuyakalmamış

d ) Yaklaşma (Yakınlık) Fiili: "-a, -e" ekiyle yapılmış bazı zarf fiillere “-e yaz-” fiilinin
eklenmesiyle oluşan eylemlerdir.
Bu fiillerde eylemin gerçekleşmediği ancak gerçekleşmesine
çok yaklaşıldığı anlamı vardır.

Yaklaşma fiilinin kullanımı yaygın değildir ve olumsuzu
yoktur.

Yürürken taşa takılınca düşeyazdım.
(az kalsın düşüyordum)

Patlama sesini duyunca korkudan öleyazdık.
(az kalsın / neredeyse ölüyorduk)


Tezlik fiilinin olumsuzu iki biçimde yapılabilir:
yapıvermedi
yapıverdi
yapmayıverdi

DİKKAT 

Yeterlik fiilinin olumsuzunda bil- fiili kullanılmaz
olumsuzluk eki kullanılır.

yapabilir → yapamaz
gidebilirim → gidemem
söyleyebilirsin → söyleyemezsin

Yeterlik fiilinin olumsuzunda bil- fiili kullanılırsa
eyleme “isteğe bağlılık, ya da “elde olmayan
nedenlere bağlılık” anlamı katılmış
olur.

ödeyebilir → ödemeyebilir, (isteğe göre,
ödememe olasılığı vardır.) ödeyemeyebilir
(elinde olmayan nedenlerle eylemi gerçekleştirememe
olasılığı vardır.)

kazanabilir → kazanmayabilir, kazanamayabilir...

2) Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller

Bazı fiiller hem tek başlarına kullanılarak
yüklem olabilir hem de bir isim unsuruyla birleşik fiil
oluşturabilir. Bir isimle birlikte kalıplaşmış olarak kullanılan
bu fiillere yardımcı fiil denir.

"et-, eyle-, ol-, kıl-, buyur-, yap-, bul-" en çok kullanılan
yardımcı fiillerdir.

Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri bu kurala göre oluşturulmuş
birleşik fiillerdir:

Tanıştığımıza memnun oldum.

Biraz daha sabretmelisin bence.

Yeni aldığı kitabı kaybetmiş.

Armağanımızı kabul buyurun.

Bu iş için onu yetkili kıldılar.

Bu tür birleşik fiillerin oluşumu sırasında
isim ögesinde bir ses olayı (ses düşmesi,
ses türemesi) olursa iki sözcük birleşik yazılır:
affet-, hisset-, reddet-, zannet-, kaydol-,
kahrol-…

İsim ögesinde herhangi bir ses olayı olmazsa
iki sözcük ayrı yazılır: fark et-, terk et-, arz
et-, yok ol-…

DİKKAT

Yardımcı fiil olarak kullanılan sözcükler
cümlede tek başına bir anlam taşıyorsa yardımcı
fiil değildir, gerçek fiildir.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler
yardımcı fiil değildir, tek başlarına bir anlama
sahiptir, cümlede yüklem olarak kullanılmıştır.

Dışarda bir kargaşa oldu. (meydana geldi).

Saat beşte okulun önünde ol. (bulun).

Fırındaki kek henüz olmadı. (pişmedi).

Bu yıl meyveler erken oldu. (olgunlaştı).

Bu el yazması kitap beş yüz lira eder. (değerindedir).


3) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

Bir veya birden çok isimle bir fiilin anlam veya yapı
yönünden kaynaşıp kalıplaşmasıyla oluşan ve fiil olarak
kullanılan söz öbeğine anlamca kaynaşmış birleşik
fiil denir. Bu birleşik fiilin bir kısmında sözcükler
gerçek anlamlarını kaybetmiştir ve deyimleşmiştir.

Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri anlamca kaynaşmış
birleşik fiildir:

Ekonomi uzmanları böyle öngörmüş.

Otobüsün geç kaldığını varsayalım.

Onunla konuşmaktan vazgeçtim.

Çok çalışmaktan hasta düştü.

Öğretmenimiz konuşmaya başlayınca kulak kesildik.

Müfettişin geleceğini duyunca etekleri tutuştu.
Share:

1 yorum:

Adsız dedi ki...

Fiilde ses herhangi bir ses olayı gerçekleşirse fiilin yapısı değişir mi?

Ben aslında bunu araştırmıştım ama maalesef böyle alakasız mantıksız şeyler çıktı sorun sizde değil Google'da. Ama gerçekten sorumu cevaplar mısınız?

Yasal Uyarı

Bu blogta yer alan içerikler -aksi belirtilmediği takdirde- üzerindeki 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu altında düzenlenen tüm maddi ve manevi haklar eser sahibi olan Özge Şen'e aittir. Söz konusu içerikler eser sahibinin izni olmadan kopyalanamaz, çoğaltılamaz, işlenemez, değiştirilemez veya başka internet sitelerinde ya da basılı veya görsel yayın yapan diğer mecralarda yayınlanamaz.

Copyright ©

Translate

Recent Posts

Definition List

Pages

Theme Support

MyFreeCopyright.com Registered & Protected